Bir ülkede bir yıldan fazla süredir ikamet eden kişilerin, kurumların ve ülke hükümetinin diğer ülkelerle bir yıl içinde gerçekleştirdikleri ekonomik işlemlerin işlendiği tabloya ödemeler dengesi denir. Ödemeler dengesi ülkenin yurt dışı ile bir yılda gerçekleştirdikleri mal, hizmet, transfer ve varlık işlemlerini yansıtır.
Bir ülkede ki yerleşiklerin yurt dışına ödeme yapmasını gerektiren örneğin dış alemden mal veya hizmet ya da tahvil satın alınması gibi işlemler, ödemeler dengesinde negatif işaret ile yer alır. Buna karşılık yurt dışından ülkeye ödeme yapılmasını gerektiren yani dış aleme mal, hizmet veya tahvil satılması gibi işlemler, ödemeler dengesinde pozitif işaretle yer alır. Ödemeler dengesi dört ana hesap kaleminden oluşur: Cari hesap, sermaye hesabı, resmi rezerv hesabı ve net hata ve noksan.
- Cari Hesap: Bu hesapta her şeyden önce yabancı ülkelerle gerçekleştirilen mal ve hizmet işlemleri yer alır. Yani bu hesapta yapılan ihracat pozitif, ithalat ise negatif işaretle gösterilir. Mal ihracat ve ithalatının toplamına ‘ticaret dengesi’ Ticaret dengesinin pozitif olması, ülkenin yurt dışına sattığı malların değerinin yurt dışından satın aldığı malların değerinden veya kısaca ihracatın ithalattan büyük olduğu anlamına gelir.
Her ülkede dış alemle hizmet işlemleri de gerçekleşir. Hizmet ticareti, turizm, taşımacılık, sigortacılık, eğitim ve mali hizmetler gibi alanlardaki alışverişleri kapsar. Yani bir İngiliz’in Türkiye’ye gelip tatil yapması ya da bir malın İngiltere’ye Türk gemileriyle taşınması cari hesapta pozitif işaretle gösterilir. Buna karşılık bir Türk’ün İngiltere’ye gidip tatil yapması cari hesapta negatif işaretle gösterilir. Bir ülkenin dış alemle gerçekleştirdiği mal ve hizmet işlemlerinin toplamına, ‘mal ve hizmet dengesi’ denir. Mal ve hizmet dengesinin pozitif olması, ülkenin yurt dışına sattığı malların ve hizmetlerin değerinin yurt dışından satın aldığı mal ve hizmetlerin değerinden yani mal ve hizmet ihracatının mal ve hizmet ithalatından büyük olması demektir.
Bir ülkedeki kişiler ve firmalar sahip oldukları yabancı varlıklar karşılığında dış alemden bir faiz ve kar geliri elde ederler. Benzer bir biçimde diğer ülkelerdeki kişiler ve firmalar sahip oldukları ülke varlıkları karşılığında ülkeden bir faiz ve kar geliri elde ederler. Bu işlemlere ‘yatırım geliri’ denir.
Cari hesabın kapsadığı son işlem türü, ülkenin mal, hizmet ve varlık karşılığı olmadan diğer ülkelere yaptığı veya tam tersine diğer ülkelerin karşılıksız bir biçimde ülkeye yaptıkları ödemelerdir. Bu tür ödemeler cari hesabın ‘karşılıksız transferler’ bölümünde yer alır.
Ayrıca net diğer mallar ve hizmetler ile net karşılıksız transferlerin toplamına ‘görünmeyenler dengesi’ denir. Ticaret dengesi ile görünmeyenler dengesi toplamına ‘cari hesap dengesi’ denir.
- Sermaye Hesabı: Ülkenin dış alemle gerçekleştirdiği varlık işlemlerinin yer aldığı hesaptır. Bir ülkenin sahip olduğu varlıkları yurt dışındaki yerleşiklere satışından ve yurt dışında ikamet edenlerin ülkede açtırdıkları banka mevduat hesaplarından elde ettiği gelire, ‘sermaye girişi’ Sermaye girişi sermaye hesabında pozitif işaretle gösterilir. Tam tersi durum ise ‘sermaye çıkışı’ olarak adlandırılır ve sermaye hesabında negatif işaretle gösterilir. Sermaye girişi ve sermaye çıkışının toplamına ‘sermaye hesabı dengesi’ denir.
- Resmi Rezerv Hareketleri: Resmi rezerv hareketleri hesabı, merkez bankası ve IMF gözetiminde, ülke yönetiminin elinde bulundurduğu altın ve döviz rezervlerinde meydana gelen değişmeleri yansıtan hesaptır. Rezervlerinin artması ve azalması, resmi rezerv hareketleri hesabı fazlası ve resmi rezerv hareketleri hesabı açığı olarak isimlendirilir. Bir ülkede yaşayan kişiler ve kurumlar yurt dışından mal alabilirler ve bunun karşılığında aldıkları her şeyin fiyatını ödemek zorundadırlar. Dolayısıyla cari işlemler açığı olan bir ülkede, cari işlemler açığı her şeyden önce sermaye hesabı fazlası ile finanse edilir. Cari işlemler açığını finanse etmeye her zaman sermaye hesabı fazlası yetmez. Bu gibi durumlarda kalan bakiye hükümetin merkez bankası kontrolünde sahip olduğu döviz rezervleriyle, kısaca resmi döviz rezervleriyle finanse edilir. Bu durumda ödemeler dengesi daima dengededir.
- Net Hata ve Noksan: Gerçek hayatta cari hesaba ve sermaye hesabına ilişkin veriler farklı kurumlar tarafından oluşturulur. Bu veriler temin edilirken yada değerlendirme aşamasında bir eksiklik ve yahut bir gecikme olursa cari hesap, sermaye hesabı ve resmi rezerv hareketleri hesabı toplamı pratikte sıfıra eşit olmaz. Bu durum ödemeler dengesinde net hata ve noksan olarak adlandırılır.