Anlama ilişkin sorunlar dilbilimi olduğu gibi felsefe, mantık, ruhbilim, toplumbilim, vb. dalları da çok yakından ilgilendirir. Dijital dünyada interdisipliner bir alan olarak çalışan dijital iş istihbaratı (business intelligence) için de durum böyledir.
Anlambilim, anlam bilimi ya da semantik; dilde anlamları inceleyen bilim dalıdır. Anlam bilimi felsefî / mantıksal ve dilbilimsel olmak üzere iki farklı açıdan ele alınır.
Felsefî ya da mantıksal yaklaşım; göstergeler (Bir şeyi belirtmeye yarayan şey, belirti, işaret) ya da kelimeler ile bunların göndergeleri (Bir göstergenin belirttiği varlık ya da nesne) arasındaki bağlantıya ağırlık verir ve adlandırma, düz anlam, yan anlam, doğruluk gibi özellikleri inceler.
Dilbilimsel yaklaşım zaman içinde anlam değişiklikleri ile dilin yapısı, düşünce ve anlam arasındaki karşılıklı bağlantı gibi konular üstünde durur.
Bir başka deyişle göstergelerin anlamlarının ilişkin olduğu bilim veya teoriye anlam bilimi veya semantik denir.
Anlambilim, gösterge biliminin bir alt dalıdır. Bu bilime ait bazı kavramlar konunun anlaşılması bakımından önem arz etmektedir:
Gösterge; kendisinden başka bir şeye işaret eden, başka bir şeyin temsili olan ve yorumlanabilen her türlü cisim, durum veya olaydır.
Boyutları
- Görüngü
Görüngü, göstergenin işaret ettiği olgudur. Dilsel olarak bütün kelimeler birer görüngüdür ve iletişimde bir imgeyi aktarmak için kullanılan görüngü, içeriği (anlamı) taşıyan unsurdur.
Birbirinden farklı görüngüler eş anlamlı kelimelerin olmadığı durumda da aynı içeriği taşıyabilirler. Örneğin ifade olarak “İstanbul” ile “Türkiye’nin kalbi” görüngüleri, aynı içeriğe sahip olsalar da vurguları farklıdır.
- İmge
İmge; göstergeye ait olan anlamdır yani gösterilendir. Göstergenin içeriği ve değeri de bu boyuttadır. Görüngülerde olduğu gibi, birden fazla imge tek bir görüngüye ait olabilir. Bu durumda görüngü çokanlamlıdır.
Kısaca harfler (okunan, yazılan) ve sesler (duyulan, söylenen) görüngü boyutuyken; ima edilen ve zihinde canlanan ise imge boyutudur.
Semantiğin Kapsamı
Dil biliminin alt alanı olan semantik, dilsel göstergelerin anlamını araştırır.
Dilsel göstergeler sözlü ve yazılı biçimlerle ilgili olan bütün ifadelerdir. Bu bağlamda morfemler (biçim birimi) en küçük göstergelerdir. Daha büyük göstergeler kelimelerdir, bunu ise cümleler, cümleler ve metinler takip eder. Bütün bu birimler “gösterge” görevini yerine getirir. Aslında dilbilimsel semantiğin araştırma nesnesi morfem ve kelimelerdir.
Semantiğin Türleri
Yeterliliğe dair herhangi bir iddiaya sahip olmak için semantik teori en az üç koşulu yerine getirmelidir: 1- Herhangi bir dil için kelime anlamının ve cümle anlamının doğası bilinmeli ve bunlar arasındaki ilişkinin doğası açıklanmalıdır. 2- Kelime veya cümle olarak dilin farklı formlarındaki belirsizlik (müphemiyet) öngörülebilir olmalıdır. 3- Bir dilin kelimeleri ve cümleleri arasındaki sistematik ilişki karakterize edilmeli ve açıklanabilmelidir. Bir başka deyişle zıtlıkların, gerektirimlerin, mantıksal içeriklerin, eş anlamlılığın vb. bağının sarih bir tarifi verilmelidir.[1]
Bilişim bilimi içerisinde semantik
Bilişim bilimi içerisinde semantik, mantıksal semantiğin uygulamasıdır. Burada biçimsel programlama dilleri için söz diziminin yanı sıra biçimsel bir semantik tanımlanmaktadır. Bu semantik öngörülebilirlik (hesaplanabilirlik) kuramı, hesap karmaşıklığı kuramı ve özellikle de bilgisayar programlarının doğrulanması (kusursuzluk) alanlarındaki kullanımlarda bulunmaktadır.
Dijital İş İstihbaratında Semantik
Veri işleme yoluyla bilgi ortaya çıkaran iş istihbaratı araçları; yazılı, görsel, işitsel araçlardan birçok şekilde yararlanır.
Duygu Analizinde (Sentiment Analysis) Semantik
Duygu analizi, birtakım yollarla hedef kişinin veya kitlenin duygu durumunun ortaya çıkarılmasıdır. Bu analiz metodunda doğal dil işleme (NLP: Natural Language Processing) önemli bir yere sahiptir. Yazılı veya yazıya dökülen materyallerde anlamların nereye gittiği belli kriterlere göre değerlendirilir.
Türkçe duygu analizlerinde en çok karşılaşılan sorunların başında ironiler gelmektedir. Dildeki mecazların fazlalığı, analiz yapan makinelerin birçok kez yanılmasına sebep olur. Örneğin “Ekonomi bu yatırımlardan sonra patlayacak.” cümlesinde tek başına “patlamak” fiili anlamsal açıdan olumsuz çağrışım yapsa cümle içindeki kullanımı ekonominin yükselişe geçeceğini gösterir ki bu da olumlu anlama sahiptir.
Sosyal Medya Analizlerinde Semantik
Sosyal ağlarda üretilen içerikler insan bazında olduğu gibi yer, zaman bakımından da yapılan analizlerin konusudur. İçeriklerin duygu durumu, kullanılan ifadelere göre yorumlanır ve kapsamlı bir analiz meydana gelir.
Bu bağlamda dijital çağın getirdiği bir diğer kritik kavram anlamsal ağlar (semantic networks) ve ontolojilerdir. Semantik teknolojiler, bilgiye erişim yöntemlerinin gelişmesini ve makinelerin anlamı daha derinlikli işlemesini sağlar. Örneğin, bir müşteri geri bildirim sistemi; “ürün iade ettim ama param yatmadı” ve “kargom gelmedi, iade ettim” gibi ifadeleri sadece kelimeler düzeyinde değil, niyet ve bağlam düzeyinde de ayrıştırabilmelidir. Bu tür işlemler, semantik analiz tekniklerinin gelişmiş kullanımını gerektirir.
Ontolojiler, bir konu alanındaki kavramların ve bunların birbirleriyle olan ilişkilerinin biçimsel tanımıdır. Bilgi sistemlerinde, özellikle kurumsal düzeyde bilgi yönetiminde anlamlı veri kümeleri oluşturmak için ontolojik modeller kullanılır. Bu modeller sayesinde farklı kaynaklardan gelen veriler ortak bir kavramsal yapı altında yorumlanabilir hale gelir.
İş istihbaratı alanında semantik zenginleştirme (semantic enrichment), ham verinin yalnızca gramatik değil bağlamsal olarak da anlamlandırılmasını hedefler. Bu sayede veriden bilgiye, bilgiden stratejik karara geçiş daha sağlam temellerle kurulur. Özellikle büyük veri analitiğinde, veri kümeleri arasında kavramsal eşleştirme yapılması bu tür semantik sistemlerin etkinliğine bağlıdır.
Makine öğrenimi modelleriyle bütünleşik çalışan semantik analiz sistemleri, metin madenciliği, otomatik etiketleme ve içerik önerme gibi alanlarda da kritik rol oynar. Örneğin, bir haber ajansı; binlerce haber arasından kullanıcıya ilgisine göre içerik sunarken yalnızca anahtar kelime değil, anlam bağlantılarına da bakar. Bu bağlamda, semantik analiz kullanıcı deneyimini zenginleştirirken kurumsal süreçlerde karar destek sistemlerinin doğruluğunu artırır.
Gelecekte semantik sistemlerin daha fazla bağlam farkındalığına sahip olması beklenmektedir. Bu da duygu tonlaması, ironi tespiti, kültürel referans analizi gibi ince ayrımları içeren gelişmiş modellerin daha yaygın kullanımı anlamına gelir. Sonuçta, semantik analiz; dilin yalnızca taşıyıcısı olduğu anlamı değil, bu anlamın bağlamsal, kültürel ve stratejik katmanlarını da açığa çıkarmaya çalışan dinamik bir alandır.
Referanslar
[1] Ruth M. Kempson, Semantic Theory, Cambridge University Press, New York, 1992, s. 4.