Üçüncü derece fiyat farklılaştırması, monopolcü bir firmanın ürettiği her malın farklı birimlerine farklı fiyat uygulamasının yanında her alt piyasadaki tüketici grubu için farklı fiyat uygulamasına denir.
Monopolcünün piyasayı alt piyasalara ayırmasını ve her alt piyasadaki tüketicilere ayrı bir fiyat uygulamasını içeren üçüncü derece fiyat farklılaştırmasına da, gerçek hayatta sıkça rastlanır.
Monopolcünün üçüncü derece fiyat farklılaştırmasına gidebilmesinin iki koşulu vardır: Bunlardan birinci tüketicilerin arbitraj yapmalarıdır. Bu koşul bazen piyasanın geçişli piyasalardan değil de bölümlü piyasalardan oluşması biçiminde ifade edilir. Üçüncü derece fiyat farklılaştırmasının ikinci koşulu ise, talebin fiyat esnekliğinin her alt piyasada farklı olmasıdır. Monopolcünün piyasayı iki alt piyasaya ( A ve B ) ayırdığı kabul edilirse, bu koşul kısaca e(a) ≠ e(b) biçiminde ifade edilebilir.
Monopolcü, her piyasadaki marjinal hasılatı marjinal maliyete ve dolayısıyla da her piyasadaki marjinal hasılatları birbirine eşitlemek suretiyle karını maksimize eder;
MR(a) = MC, dolayısıyla MR(a) = MR(b) = MC
Bu husus ise marjinal hasılat esneklik ilişkisi, MR = P( 1 – 1/e ), hesaba katılarak aşağıdaki gibi ifade edilebilir;
İki alt piyasa itibariyle üçüncü derece fiyat farklılaştırmasına giden bir monopolcünün denge koşulunu veren yukarıdaki denkleme göre, E(a) = E(b) iken P(a) = P(b)’dir. Dolayısıyla da monopolcünün iki alt piyasada iki farklı fiyat uygulayabilmesi için, her iki piyasadaki talep esnekliklerinin yukarıda belirtildiği gibi birbirinden farklı olması gerekir, E(a) ≠ E(b) iken P(a) ≠ P(b)’dir. Diğer taraftan talep esnekliği ne kadar büyük olursa yukarıdaki denklemdeki ( 1 – 1/e ) terimlerinin değeri o kadar büyük olur. Bu ise iki alt piyasa itibariyle üçüncü derece fiyat farklılaştırmasına giden monopolcünün karını maksimize etmek için, talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha düşük fiyattan ( talebin daha az esnek olduğu piyasada malı daha yüksek fiyattan ) satacağı anlamına gelir, E(a)> E(b) ise P(a)<P(b).
Örneğin alt piyasalardaki talep esneklikleri sırasıyla E(a) = 4 ve E(b) = 3 ise ve mal birinci alt piyasada P(a) = 10 liradan satılıyorsa, ikinci alt piyasada P(b) = 11.25 liradan satılır.
Buna göre monopolcü teorik olarak tüketici rantını tüm müşteri segmentleri/altgrupları için sıfıra yaklaştırabilir ve piyasadan maksimum kazancı elde edebilir. Üçüncü derece fiyat farklılaştırması olağan monopol karlara ek olarak sıfırlanan tüketici rantlarının da monopolcüye üretici rantı olarak transfer olmasını sağlar.