İstihbarat Kelimesinin Kökeni
İş istihbaratı nedir? Bunu tahlil etmeden önce istihbarat kelimesini etimolojisine bir göz atalım. İstihbarat kelimesi Arapça kökenli olup istihbar kelimesinin çoğuludur. İstihbar, “haber alma, bilgi edinme” anlamına gelir. İstihbar etmek de haber edinmek anlamındadır. İstihbarat genel olarak alınan haberler anlamında kullanılır. Tekniğini de içeren geniş bir tanım olarak istihbarat “Farklı ulusların veya operasyon kapsamındaki yerin doğrudan doğruya veya potansiyel olarak kayda değer planlarının bir ya da birden fazla yönü hakkında her türlü bilginin toplanması, değerlendirme (kıymetlendirme), analiz, birleştirme ve yorumlanması sonucu ortaya çıkan bilgidir.”[1]
Business Intelligence – İş İstihbaratı Nedir?
Günümüzde istihbarat çalışmaları sadece devlet eliyle değil özel sektör aracılığıyla da yürütülmektedir. İş istihbaratı da denen bu alanın karşılığı “Business Intelligence”tır.
İş istihbaratı farklı amaçlarla kullanılmakla beraber iki türlü istihbarat öne çıkmaktadır: Yönetsel iş istihbaratı ve teknolojik iş istihbaratı.
Yönetsel iş istihbaratı 1950’lerden beri özellikle büyük şirketler eliyle yürütülen bir süreç olmuştur. 1980’lerde yapılan bir tanıma göre “İş istihbaratı”, salt veri biriktirmenin ötesinde, bir şirketin -hedeflerini ve önceliklerini kurması ve -irdeleme, depolama ve yayma prosedürlerini geliştirme yoluyla ham veriyi yararlı istihbarata çevirmesidir.”[2] Buna göre istihbarat elde etme süreçlerinin 5 aşaması vardır:
-istihbaratın toplanması,
-depolanması,
-irdelenmesi,
-analiz edilmesi
-yayınlanması.
İş dünyasında istihbaratın kullanılması, şirketlerin kendi içindeki birimleri veya özel istihbarat şirketleri ile çalışılması yoluyla kurumsal hale gelmiştir. Bu süreçte kavramsal açıdan “istihbarat”a yeni bakışlar gelmiştir. Örneğin istihbarat iş dünyasında yönetimde kullanılması bakımından yeni sayılabilecek bir kavramdır. İstihbarat hem ürün hem de bir süreci ifade eder. Burada şirketlere sistematik enformasyon akışı sağlanır.
Teknolojik iş istihbaratı kavramı iş dünyasında teknolojik araçların kullanımının yaygınlaşması ile daha çok öne çıkmaya başlamıştır. Zamanla “iş istihbaratı” teknolojik araçlarla bağdaştırılmış ve diğer iş istihbaratı alanları “competitive intelligence” yani rekabet istihbaratı olarak anılmaya başlanmıştır. Bugün birçok kez teknolojik iş istihbaratı dendiğinde iş istihbaratı anlaşılsa da iş istihbaratı daha geniş kapsamlıdır ve business intelligence: “önemli stratejik ve işlemsel konulara odaklanarak kritik enformasyonu toplayan, analiz eden ve onun akışını organize eden sistematik bir süreçtir.”[3]
İş İstihbaratının Yanlış Anlamda Kullanımı
Türkçe literatürde business intelligence birçok kez yanlış olarak iş zekâsı olarak çevrilmiştir. “Intelligence” kelimesi zekâ anlamına gelse de süreçler incelendiğinde yapılan iş için istihbarat kavramını kullanmak daha doğru olacaktır.
İş İstihbaratının İşleme Süreçleri
Bir iş istihbaratı sisteminde:
-Hareket noktası ve dayanağı veridir;
-Veriden hareketle durumun anlaşılması, gelişmelerin yorumlanması ve gidişatın kavranılması konusunda kullanıcıya ve/veya karar vericiye yardımcı olacak araçlar sunulmaktadır;
-Böyle bir araç veya araçlar kümesinin yardımına rağmen kavrayacak, yorumlayacak ve karar verecek olan insandır.
Görüldüğü üzere burada başka yerlerden veri gelse de son karar alma mercii insandır.
İş İstihbaratı Neden Gereklidir?
Şirketler; yatırım yapmak, rakipleri hakkında bilgi edinmek, kendi varlığını korumak gibi belli başlı amaçlar doğrultusunda istihbarat faaliyetlerine ihtiyaç duyarlar. Gerekli ve yeterli bilgi elde edilmeden yapılacak ticari hamleler şirketlerin o alanda / bölgede yapacağı yatırımların verimliliğini düşürür ya da ortadan kaldırır.
İstihbarata en çok ihtiyaç duyan şirket kategorileri serbest yatırım fonları, yatırım bankaları, girişimci sermaye şirketleri, çokuluslu şirketler ve hukuk firmalarıdır. Şirketler bu doğrultuda ek olarak yerli firmalar ile ortaklık kurmak da isteyebilirler. Şirketler iş istihbaratı yürütmek için kendi bünyelerinde birimler oluşturup burada teknik uzmanlık gerektiren alanlarda insanları istihdam edebilirler. Bu faaliyetleri yürütmek özellikle dış piyasa bağlamında zor olabilir.
“Şirket istihbaratı çözümleri arasında şunlar sayılabilir:
– Operasyonel risk değerlendirme yazılımı,
– Sosyal medya takibi,
– İstihbarat analiz sistemi,
– Üstün istihbarat sistemi,
– Büyük veri (big data) analiz yazılımı.”
Şirketler başka yerlerle ilgili bilgi toplarken kendileri aynı zamanda hedef olmaya devam etmektedir. Ticari sırlar, patentler, yönetim kurullarında konuşulanlar, şirket politikaları, şirket operasyonları, veri tabanları da karşı casusluk (counter espionage) faaliyetlerine karşı korunmalıdır.
Stratejik iş istihbaratı kapsamında şirketler riskleri minimize etmeyi hedeflemektedir. Stratejik iş istihbaratın üçlüsü:
– İş istihbaratı,
– Pazar istihbaratı ve
– Rekabetçi (üstün) istihbarattır.
İş İstihbaratında Devletler ve Özel Sektörün Bağı
Son yıllarda istihbarat servisi çalışanları özel şirketlerde de çalışmaya başladılar. Devlet – özel sektör arasındaki bağ bazen görünür hale geldi. Örneğin Siemens firması telekomünikasyon bölümünün Alman dış istihbarat teşkilatı BND ile yakın ilişkileri Der Spiegel’e konu oldu.
İŞ İSTİHBARATI NE DEĞİLDİR?
İstihbarat Kelimesinin Kökeni – Dar Anlamda Kullanımı
Bazı kelimeler zaman içinde anlamından saparak farklı çağrışımlar yapabilir. Türkçe gramerinde sözcükte anlam değişmesi olarak bilinen bu kural kendi içinde beşe ayrılır ki anlam daralması da bunun içindedir.
Anlam daralması “Sözün kavram ve anlam bakımından bir daralmaya uğrayarak, eskiden anlattığı şeyin ancak bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma gelmesi, bir sözün genel bir anlamdan özel bir anlama, geniş bir anlamdan daha dar bir anlama geçişi”dir. Bunun en bilinen örneği önceleri oğul kelimesinin hem erkek hem de kız çocuk için kullanılırken bugün sadece erkek çocuk için kullanılmasıdır.
Türkçede anlam daralması olarak yer alan kurala nazaran istihbarat kelimesi bugün halk arasında haber alma anlamında değil gizli teşkilatların özel yöntemlerle haber alması – operasyon yapması olarak anlaşılır. Kelimenin anlamı daralmaya gittiğinden bir anlam karmaşası ortaya çıkmıştır. İstihbarat faaliyetleri genel olarak bu çağrışımda olsa da anlam bu kadar sınırlı değildir.
Corporate Espionage – İş İstihbaratı Ayrımı
İş istihbaratı denince akla sanayi casusluğu gelir fakat iş istihbaratı bununla sınırlı değildir. Corporate espionage; industrial inteligence olarak da bilinir ve Türkçeye sanayi casusluğu diye çevrilir. Bu kapsamda şirketler hakkında daha fazla bilgi edinilir. Bu bilgiler fikri mülkiyet kapsamına da giren endüstriyel üretim, fikirler, teknikler olabileceği gibi müşteri veri tabanı, şirket politikaları, pazarlama, araştırma geliştirme faaliyetlerini de içeren operasyonel bilgiler de olabilir. Bilgileri elde etmek için şirket sırlarının çalınması, şantaj, rüşvet verme veya teknolojik gözetim yöntemleri kullanılır. Corporate espionage ülkeler arası ticari savaşlarda da sıkça kullanılan bir yöntemdir.
Sonuç
İş istihbaratı geniş bir kapsama sahip olsa da günümüzde bu alanda en etkin enstrüman teknoloji olmuştur. Karar alma süreçlerinde iş istihbaratı metotlarının etkin bir şekilde kullanılmaması büyük risklere yol açmaktadır. İstihbarat, sadece devletler için değil aynı zamanda şirketler için de büyük önem arz etmektedir. Business Intelligence, teknolojik araçlarla entegre (bütünleşik) hale gelmiş ve büyük sektörleri korur halde iken kendisi de büyük ve kritik bir sektör olmuştur.
Referanslar:
[1] https://www.cia.gov/static/554d7d05a62d7d6de84b5b84ae6702ae/A-Definition-Of-Intelligence.pdf
[2] Dönmez, Necati, BİR TERİMİN ÖZGÜN BAĞLAMINDAN KOPARILMASI: “İŞ İSTİHBARATI”NIN HİKÂYESİ, Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 9 – 14
[3]Dönmez, Necati, a.g.e.
