Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir malı ürettiği ve sattığı piyasa türüne monopol denir. Yani monopol piyasayı tanımlayan iki özellik vardır;
- Tek bir firmanın var olması (diğer firmalar piyasaya giremezler).
- Yakın ikamesi bulunmayan mal üretmesi.
Diğer firmaların piyasaya girmesini engelleyen unsurlara ‘Giriş Engelleri’ denir. Giriş engelleri iktisatçılar tarafından dört grupta ele alınır;
- Mal üretiminde kullanılan ve yakın ikamesi bulunmayan hammaddelerin tek bir firma kontrolü altında olmasıdır. Bu durumda hammaddeyi elinde bulunduran firma bu hammaddeyi başka bir firmaya satmayarak üretilecek malın kendisi dışındaki firmalar tarafından üretilmesine engel olabilir. Bu duruma ‘yakın ikamesi olmayan hammaddelerin kontrolü’ denir. En klasik örneği ise, İkinci Dünya Savaşı öncesinde Amerika’daki bütün boksit rezervlerini elinde bulunduran Amerikan Alüminyum Şirketi’nin (Alcoa) alüminyum üretiminin ana hammaddesi olan boksiti satmayı reddederek, diğer firmaların piyasaya girmesini engellemesi ve Amerikan alüminyum piyasasında monopol konumda olmasıdır.
- Üretilen malın bütün piyasa talebinin çok sayıda küçük üreticiye kıyasla bir büyük üretici tarafından daha ucuza karşılanmasıdır. Bu duruma ‘ölçek ekonomileri’ Burada uzun dönemde malı üreten firma büyüdükçe maliyet azalır. Ayrıca ölçek ekonomilerinden kaynaklanan monopole ‘doğal monopol’ denir.
Yukarıda anlatılan iki giriş engeline kısaca ‘teknolojik giriş engeli’ denir.
- Yeni buluşların kullanım hakkının belirli bir süre için o buluşu yapan firmaya verilmesidir. Kısaca patent olarak adlandırdığımız bu durum kalıcı bir giriş engeli değildir.
- Bir malın üretim izninin, hükümet tarafından tek bir firmaya verilmesidir. Hükümet lisansları ve imtiyazları olarak adlandırılan bu durum daha çok elektrik, su gibi faaliyet kollarında gördüğümüz monopol tipidir.
Yukarıda anlatılan iki giriş engeline kısaca ‘hukuki giriş engeli’ denir.
Monopol piyasa tıpkı tam rekabet piyasası gibi gerçek hayatta pek rastlanmaz. Çünkü monopol piyasanın oluşması için gereken şart olan bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan mal üretmesi gerçeği gerçek hayata uyarlanabilir değildir. Örneğin; Apple marka bir akıllı telefon, Samsung marka bir akıllı telefon ile ikame edebilir. Monopol piyasada tam rekabet piyasasının aksine fiyat rekabeti yoktur ve monopol firma teorik olarak tüketici rantını sıfırlayabilir.
Rekabet hukuku açısından monopoller ve piyasa yoğunlaşmaları, oluşan monopolün doğal olup olmadığına göre denetlenir. Bir monopol tüketicinin doğal yollardan ve sürekli olarak monopol firmanın ürününü tercih etmesiyle oluşuyorsa ve teorik düzeyde piyasaya giriş-çıkış serbestse doğal monopol olarak kabul edilir ve rekabet hukukunun konusu olmaz. Diğer taraftan monopolü oluşturan firma dağıtım ağını kontrol ederek ya da düşmanca satın alma ve fiyat rekabetleri ile ürünün dağıtım kanallarını kontrol ederek oluşuyorsa doğal monopol değildir ve rekabet hukukunun konusudur.
