Transfer Ödemeleri Çarpanı

Otonom harcama;

olduğundan, otonom harcamadaki değişmenin denge reel GDP düzeyi üzerindeki etkisi, transfer ödemelerindeki değişme itibariyle de ifade edilebilir;

Keynesyen modelde transfer ödemelerindeki değişme sonucu denge reel GDP düzeyinde meydana gelen değişme ile transfer ödemelerindeki değişme arasındaki orana, transfer ödemeleri çarpanı denir. Transfer ödemeleri çarpanı, marjinal tüketim eğilimi ile harcama çoğaltanın çarpımına eşittir;

Transfer ödemeleri çarpanı, transfer ödemelerindeki bir liralık bir değişmenin denge reel GDP düzeyinde kaç liralık bir değişmeye yol açacağını gösterir. Marjinal tüketim eğilimi birden küçük olduğundan ( 0 < c < 1), transfer ödemeleri çarpanından küçüktür. Örneğin marjinal tüketim eğilimi c = 0.8, t = 0.1 iken, harcama çarpanının 1/1 – 0.8( 1 – 0.1 ) = 1/1 – 0.72 = 3.5 olmasına karşılık, transfer ödemeleri çarpanı 3.5(0.8) = 2.8 ‘dir. Bir başka deyişle, otonom yatırımdaki ( otonom tüketimdeki – hükümet alımlarındaki ) bir liralık artışın denge reel GDP düzeyini 3.5 lira arttırmasına karşılık, transfer ödemelerindeki bir liralık artış denge reel GDP düzeyini sadece 2.8 lira arttırır.

Transfer ödemeleri çarpanının harcama çarpanından daha küçük olmasının nedeni, transfer ödemelerindeki değişmenin planlanan harcama üzerindeki etkisinin örneğin hükümet alımlarındaki değişmenin planlanan harcama üzerindeki etkisinden küçük olmasıdır. Hükümet alımlarında veya otonom tüketim – yatırımda bir liralık artış olduğunda, planlanan harcama t = 1 döneminde hükümet alımlarındaki artış kadar, 1 lira artar. Buna karşılık transfer ödemelerinde bir liralık bir artış olduğunda ( emekli ödemeleri, işsizlik ödemeleri bir lira arttığında ), planlanan harcama söz konusu artışın marjinal tüketim eğilimine uyan kısmı kadar ve dolayısıyla da bir liradan az artar, 0 < c < 1.

Örneğin c = 0.8 ( s= 0.2 ) iken emekli ödemeleri bir lira arttığında tüketim ve böylece planlanan harcama 0.80 lira artarken, tasarrufta da 0.20 lira bir artış meydana gelir. Transfer harcamaları bir lira arttığında planlanan harcamada t = 1 döneminde meydana gelen artışın, hükümet alımları için söz konusu olan planlanan harcama artışından daha küçük olması ise, reel GDP’de t=1 döneminde meydana gelen artışın daha az olmasına yol açar. T = 1 dönemindeki bu farklılık da, transfer ödemeleri için planlanan harcamada reel GDP’de izleyen dönemlerde meydana gelen artışların daha küçük olmasına yol açar.

Netice itibariyle Transfer ödemeleri çarpanı Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’da oluşan değişimle, transfer ödemeleri arasında oluşan değişim arasında ilgi kurar. Bunların değişim oranlarını ve etkileşimini anlamaya çalışır.

Transfer ödemeleri çarpanı kavramı, Keynesyen analizde çarpan mekanizmasının özel bir uygulamasıdır. Çarpan mekanizması, ekonomide herhangi bir otonom harcama unsurundaki değişmenin toplam gelir düzeyini nasıl katlanarak etkilediğini inceler. Bu bağlamda, kamu otoritelerinin yaptığı transfer harcamaları, doğrudan mal ve hizmet talebi yaratmadığı halde, hanehalkı gelirini etkileyerek tüketim ve dolayısıyla toplam talep üzerinde önemli sonuçlar doğurur. Ancak bu etki, doğrudan yapılan kamu harcamalarına kıyasla daha zayıftır.

1) Transfer ödemeleri ve doğrudan harcamalar arasındaki fark
Hükümet harcamaları (örneğin altyapı yatırımları veya kamu alımları) ekonomide doğrudan talep yaratır. Buna karşılık, emekli maaşları, işsizlik sigortası ödemeleri, sosyal yardımlar gibi transfer ödemeleri, doğrudan talep yaratmaz. Hanehalkının eline geçen ek gelir, marjinal tüketim eğilimine bağlı olarak kısmen tüketime, kısmen tasarrufa yönelir. Bu nedenle transfer ödemeleri çarpanı, aynı miktardaki hükümet harcaması çarpanından daha küçüktür.

2) Çarpan değerinin belirleyicileri
Transfer ödemeleri çarpanının büyüklüğü temelde iki parametreye bağlıdır:

• Marjinal tüketim eğilimi (c): Hanehalklarının elde ettiği ek gelirin ne kadarını tüketime ayırdığını gösterir. c ne kadar yüksekse, transfer çarpanı o kadar büyük olur.

• Vergi oranı (t): Gelir üzerinden alınan vergiler, tüketim kapasitesini azaltır. Vergi oranı arttıkça, transfer çarpanı küçülür.

Matematiksel olarak bu ilişki, transfer çarpanının harcama çarpanıyla marjinal tüketim eğiliminin çarpımına eşit olmasından anlaşılır.

3) Sayısal örnek
Diyelim ki marjinal tüketim eğilimi c=0.75, vergi oranı t=0.2 olsun. Harcama çarpanı 1/(1–c(1–t)) = 1/(1–0.75×0.8) = 1/(1–0.6) = 2.5’tir. Buna göre transfer ödemeleri çarpanı 2.5×0.75 = 1.875 olur. Yani, transfer harcamalarında yapılan her 1 liralık artış, milli gelir düzeyini yaklaşık 1.875 lira artırır. Aynı koşullarda hükümetin doğrudan yaptığı 1 liralık harcama ise 2.5 liralık bir gelir artışı yaratır.

4) Politika sonuçları
Transfer çarpanının hükümet harcaması çarpanından daha düşük olması, maliye politikasında araç seçiminin önemini ortaya koyar. Eğer hedef, kısa dönemde ekonomide talebi hızla artırmaksa, doğrudan kamu harcamaları daha etkilidir. Ancak gelir dağılımı, sosyal refah veya kriz dönemlerinde hanehalkını destekleme gibi hedefler ön plandaysa transfer harcamaları tercih edilir. Dolayısıyla, transfer ödemeleri çarpanı yalnızca büyüme değil, aynı zamanda sosyal politika boyutuyla da değerlendirilmelidir.

5) Türkiye örneği
Türkiye’de özellikle emekli maaşları, sosyal yardımlar ve işsizlik ödenekleri önemli transfer kalemleridir. Kriz dönemlerinde bu kalemlerdeki artış, toplam talepte bir canlanma yaratır. Ancak marjinal tüketim eğilimi farklı gelir gruplarında değiştiği için transfer çarpanının etkisi homojen değildir. Düşük gelirli haneler, aldıkları ek gelirin büyük kısmını tüketime ayırdıkları için transfer ödemeleri çarpanı bu gruplar için daha yüksektir. Yüksek gelirli hanelerde ise tasarruf eğilimi daha fazla olduğundan çarpan etkisi sınırlı kalır.

6) Uluslararası perspektif
ABD’de 2008 küresel finans krizi ve 2020 pandemisi sırasında uygulanan mali teşvik paketlerinde transfer ödemeleri önemli yer tutmuştur. Örneğin, doğrudan nakit çekleri ve işsizlik sigortası ödemeleri hanehalkı tüketimini desteklemiş, toplam talepte daralmayı yavaşlatmıştır. Ancak yapılan ampirik çalışmalar, bu tür ödemelerin harcama çarpanına kıyasla daha düşük bir çarpan etkisine sahip olduğunu teyit etmiştir. Buna rağmen, sosyal refah ve gelir güvencesi açısından kritik rol oynadığı da görülmüştür.

7) Uzun dönem etkiler
Transfer ödemeleri çarpanının uzun dönem etkisi, ekonomide tasarruf-investisyon dengesine bağlıdır. Eğer transfer ödemeleri tasarruf eğilimi yüksek kesimlere yapılırsa, kısa dönemde toplam talep etkisi sınırlı kalır, fakat finansal piyasalar aracılığıyla yatırımları destekleyebilir. Buna karşılık, düşük gelirli kesimlere yapılan transferlerin kısa dönem çarpan etkisi güçlüdür, fakat uzun vadede tasarruf açığını artırabilir.

8) Sonuç
Transfer ödemeleri çarpanı, Keynesyen analizde maliye politikasının etkinliğini ölçen önemli bir araçtır. Çarpan değeri, doğrudan kamu harcamaları kadar güçlü olmasa da, sosyal refah politikalarının ekonomik yansımasını açıklamak açısından vazgeçilmezdir. Modern makroekonomi literatüründe bu kavram, sadece gelir düzeyini değil, aynı zamanda gelir dağılımını, beklentileri ve tasarruf eğilimlerini de dikkate alarak genişletilmiştir.