Firma yanılma modeli , Toplam arzı bekleyişler ile ilişkilendiren bir model eksik bilgi modelidir. Yeni klasik modelin kurucularından Amerikalı iktisatçı E.Lucas tarafından geliştirilmiştir. Firma yanılma modeli olarak isimlendirilen analizde, ekonomideki çok sayıda üreticiden her birinin tek bir mal ürettiği ve çok sayıda mal tükettiği, her üreticinin tüm malların fiyatlarına (genel fiyat düzeyine ) kıyasla kendi ürettiği malın fiyatı konusunda daha fazla bilgiye sahip olduğu varsayılır. Bu varsayım üreticilerin genel fiyat düzeyinde meydana gelen değişmeleri ürettikleri malların fiyatlarında meydana gelen değişmelerle karıştırmalarına ve bu karışıklık da kısa dönem toplam arz eğrisinin pozitif eğimli olmasına yol açar.

Eksik bilgi varsayımının kısa dönem arz eğrisinin pozitif eğimli olmasına nasıl yol açtığı, buğday-ekmek üreten bir çiftçinin üretim kararları incelenerek açıklanabilir. Kar maksimizasyonunu açıklayan ve ekmek satışından elde ettiği gelirle diğer malları satın alan bir çiftçinin ne kadar ekmek üreteceği, ekmek ile diğer malların fiyatları arasındaki orana veya kısaca nispi fiyat haddine bağlıdır: Nispi fiyatın yükselmesi, çiftçinin daha fazla çalışmayı tercih etmesine yani daha fazla buğday üretmesine yol açar.

Diğer taraftan çiftçi ürettiği buğdayın fiyatını sürekli izler ve dolayısıyla da tam olarak bilir. Buna karşılık tükettiği yüzlerce malın fiyatlarını sürekli takip edemez. Bu bilgi eksikliği yüzünden çiftçi diğer malların fiyatları – fiyat düzeyleri konusunda tahmin yapar. Bu bağlamda çiftçi ne kadar buğday – ekmek üreteceği konusunda karar verirken, buğdayın nominal fiyatını P(1) ile genel fiyat düzeyine ilişkin tahmini beklentisi P(e) ile birlikte değerlendirir.

Buğdayın fiyatı dahil ekonomide üretilen tüm malların fiyatlarının, genel fiyat düzeyinin ( P ) artması, çiftçinin ne kadar buğday üreteceği konusundaki kararını etkiler. Eğer çiftçi fiyatların artmasını beklemiyorsa ve dolayısıyla da çiftçinin beklediği genel fiyat düzeyi gerçekleşen fakat çiftçi tarafından bilinmeyen fiyat düzeyinden küçük ise P(e) < P(1) , çiftçi buğdayın fiyatındaki artıştan hareketle nispi fiyat düzeyinin P(1)/P(e) yükseldiğini düşünür ve dolayısıyla da daha fazla buğday üretmeye karar verir. Bir başka deyişle, fiyat düzeyinin ( P ) beklenen fiyat düzeyinden P(e) büyük olması ( fiyat düzeyinde beklenmeyen bir artış meydana gelmesi ), çiftçinin buğday arzının artmasına yol açar. Bu analizin tüm üreticiler için geçerli olduğu hesaba katılırsa, eksik bilgi modeli diye de nitelendirilen firma yanılma modelinde, fiyat düzeyinin beklenen fiyat düzeyinden büyük olması, hasılanın artmasına ve dolayısıyla da arz eğrisinin pozitif eğimli olmasına yol açar:

Firma yanılma modeli, yalnızca mikro düzeyde üretici davranışlarını açıklamakla kalmaz; aynı zamanda makroekonomik dalgalanmaların temel nedenlerinden biri olarak da yorumlanır. Lucas’ın ortaya koyduğu bu yaklaşım, klasik iktisadın uzun dönem arzın dik olduğu görüşünü korurken, kısa dönemde pozitif eğimli bir toplam arz eğrisinin varlığını, bilgi eksikliği üzerinden açıklar. Buradaki temel mantık, fiyat sinyallerinin doğru yorumlanamaması nedeniyle, üreticilerin geçici olarak daha fazla üretime yönelmesidir.

1. Rasyonel Beklentiler ve Eksik Bilgi Etkileşimi
Lucas, rasyonel beklentiler hipotezini modelin merkezine yerleştirmiştir. Rasyonel beklentiler varsayımına göre ekonomik birimler, mevcut tüm bilgiyi kullanarak geleceğe ilişkin en iyi tahminlerini yaparlar ve sistematik hatalar uzun dönemde ortadan kalkar. Ancak burada kritik nokta, her üreticinin tüm fiyatları anlık olarak bilememesi ve bilgiye erişimin maliyetli olmasıdır. Bu bilgi asimetrisi, kısa dönemde fiyat sürprizlerine karşı üretim miktarının artmasına neden olur. Dolayısıyla, para arzındaki beklenmeyen artış gibi nominal şoklar, kısa vadede reel üretimde dalgalanma yaratabilir.

2. Politika Etkileri
Bu modelin politika sonuçları oldukça çarpıcıdır. Lucas’a göre, sistematik ve önceden tahmin edilebilen para politikalarının reel üretim üzerinde kalıcı bir etkisi yoktur. Çünkü ekonomik birimler, bu politikaları beklentilerine dahil eder ve buna göre davranır. Ancak, beklenmedik politika değişiklikleri kısa vadede üretimi etkileyebilir. Bu nedenle, “sürpriz etkisi” kavramı, modelin merkezinde yer alır. Örneğin, ani ve beklenmedik bir faiz indirimi, üreticilerin nispi fiyat sinyallerini yanlış yorumlamasına yol açabilir ve geçici üretim artışı görülebilir.

3. Modelin Eleştirileri
Firma yanılma modeli, özellikle 1980’lerden itibaren bazı eleştiriler almıştır. Eleştirilerin başlıcaları şunlardır:

Gerçek dünyada üreticilerin fiyat bilgisine ulaşma maliyeti, modelde varsayıldığı kadar yüksek olmayabilir.
Fiyat sinyallerinin karışıklığından kaynaklanan arz tepkileri, gözlemlenen ekonomik dalgalanmaları tek başına açıklamakta yetersiz kalabilir.
Nominal şokların reel etkilerinin çok hızlı ortadan kalktığını varsaymak, ampirik verilerle her zaman uyumlu değildir.
İşgücü piyasasındaki katılıklar, ücretlerin yapışkanlığı ve koordinasyon sorunları modelin öngörülerini değiştirebilir.

4. Uygulamalı Örnekler
Örneğin tarım sektöründe, küresel piyasalardaki fiyat artışları çiftçiler tarafından genellikle kendi ürünlerine yönelik nispi fiyat artışı olarak algılanır. Ancak bu fiyat artışı genel fiyat seviyesindeki enflasyondan kaynaklanıyorsa, çiftçiler yanlış bir sinyal almış olur. Kısa vadede üretim artar, fakat genel fiyat düzeyi bilgisi güncellendikçe üretim tekrar potansiyel seviyesine döner. Benzer şekilde, küçük imalat işletmeleri de yerel piyasalardaki fiyat değişimlerini genel fiyat seviyesinden ayırt etmekte zorlanabilir.

5. Makroekonomik Döngülerde Rolü
Lucas’ın modeli, özellikle para arzındaki beklenmeyen değişimlerin ekonomik dalgalanmalar üzerindeki etkisini açıklamak için kullanılır. Beklenmeyen para politikaları, kısa dönemde üretim ve istihdam artışına neden olabilir; fakat beklentiler güncellendikçe bu etki kaybolur ve ekonomi uzun dönem denge seviyesine döner. Bu yönüyle, firma yanılma modeli yeni klasik iktisadın “politika etkisizliği” teoreminin temel taşlarından biridir.

6. Sonuç
Firma yanılma modeli, eksik bilgi ve rasyonel beklentiler arasındaki etkileşimi merkeze alarak, kısa dönem toplam arz eğrisinin pozitif eğimli olmasının teorik temelini sunar. Model, hem fiyat sinyallerinin yorumlanmasında bilgi eksikliğinin rolünü hem de beklenmedik şokların geçici reel etkilerini vurgular. Ancak, modern makroekonomide fiyat katılıkları, menü maliyetleri ve koordinasyon problemleri gibi faktörlerin de önemli olduğu kabul edildiğinden, firma yanılma modeli genellikle diğer modellerle birlikte değerlendirilir.